Film: Zwarte Muil (1935)
Regisseur: Aleksandr Razoemni
Scenario: Konstantin Paustovski
Bronmateriaal via Vereniging Konstantin Paustovski

“Film is een illusie, maar ze legt het leven haar wetten op. Het is het belangrijkste middel om de massa op te ruien. Het is onze taak hier gebruik van te maken”, zei Jozef Stalin op een partijcongres in 1924. Stalin beschouwde film als het krachtigste wapen om propaganda mee te bedrijven. Literatuur was van het lichtste geschut en muziek en theater vielen in de categorie handwapens. Wilde je de massa bereiken en beïnvloeden, dan was film daarvoor het meest trefzekere middel.

Propagandastuk
Stalin droeg schrijvers, beeldend kunstenaars, cineasten en componisten op om het publiek op een juiste manier te scholen. Met andere woorden: de socialistische heilstaat moest verheerlijkt. Kara-Bogaz is hiervan een goed voorbeeld. Deze baai bij Turkmenistan werd in 1932 beschreven door Konstantin Paustovski en drie jaar later vormde de scenario van deze productieroman de basis voor een geluidsfilm.

Film heeft nooit in bioscoop gedraaid
De Franse schrijver-communist Henri Barbusse reisde in 1935 naar Rusland om zijn Franstalige biografie van Stalin aan te bieden. Omdat hij bevriend was met Maksim Gorki werd Barbusse met alle egards ontvangen en mocht hij ook de film over Kara Bogaz zien. Barbusse schreef daarover in de krant Izvestia. Stalin kreeg dat artikel onder ogen en voelde zich gepasseerd omdat hij de film als eerste had willen zien.

De directeur voor filmzaken besloot Stalin voor te liegen: de door Barbusse beschreven film kon onmogelijk de afgemonteerde versie zijn. “Stalin slikte het, maar de filmdirecteur besloot dat de film voortaan volledig moest worden verzwegen”, schrijft historicus Frank Westerman in zijn boek Ingenieurs van de Ziel.

Kara Bogaz werd nooit in het openbaar vertoond. Westerman dook de filmrol echter decennia later op in een Moskous archief. Nu is de film mét Nederlandse ondertiteling te verkrijgen via de website van de Vereniging Konstantin Paustovski.

Zwarte Muil
De baai van Kara-Bogaz draagt de bijnaam ‘zwarte muil’. Want alles wat vanuit de Kaspische Zee de baai binnenkomt, wordt als gevolg van de enorme hitte, woeste stroming en een gebrek aan zoet water en dus drinkwater vernietigd. Vissen sterven uit, vogels vallen neer, boten worden aangevreten. Toch wilde het Sovjet-bewind hier een groot industriecomplex bouwen om glauberzout te winnen, een soort zout waaruit glas wordt gemaakt. De film moest laten zien hoe heroïsch dat project was.

De ontdekking van glauberzout
Het is een zwart-witfilm vol krassen en schokkerige letters en natuurlijk zonder special effects. De film begint als volgt: tijdens de burgeroorlog worden tientallen bolsjewisten gevangengenomen. Witte doodseskaders laten ze zonder eten en drinken aan hun lot over op een kaal en onbewoond eiland in de baai van Kara-Bogaz. “Hier kunt u in alle rust uw sovjetbewind uitroepen”, zegt een officier.

De bolsjewisten worden gered door nomaden en naar de kust gebracht.

Een van de gardisten is natuuronderzoeker Sjatski, die al drie keer aan het vuurpeloton is ontsnapt. Hij is degene die het glauberzout ontdekt. Hij begint daarom, samen met andere rode ingenieurs en Turkmeense contractarbeiders, aan de bouw van een machine die middels zonne-energie zout water zoet kan maken. Aan het hoofd van deze hele operatie staat Miller, directeur van het industriecomplex.

Contractarbeiders komen in opstand
Op een gegeven moment moet er een toevoerkanaal gehouwen worden in een mergelberg. De gelovige Turkmenen en tabibs weigeren omdat ‘Allah de aarde met een zwarte korst zal bedekken’ als ze hun pikhouwelen in deze mergelrots slaan. Later vernielen ze de machine omdat die over duivelse krachten zou beschikken.

Het helpt ook niet dat de zoetwatervoorraad steeds verder slinkt. Daardoor is er bijna niets meer te drinken. De Turkmenen staken en trekken de woestijn in.

Miller zoekt de nomaden op en dwingt respect af door een paardenrace te winnen. Hij belooft de arbeiders water en overtuigt hen om het project alsnog af te ronden.

Het lukt. De machine komt klaar. De Sovjet-plicht is vervuld.

Met dank aan Lenin en Stalin...
“Miller, proef eens!” Een arbeider reikt de directeur een beker vers getapt water aan.

Miller proeft, kijkt verbluft om zich heen (“Het is zoet!”) en drinkt zijn beker in slechts enkele teugen leeg. De werkvloer buldert van het lachen. Een medewerker roept: “Miller, ik voer je dronken met dit drankje!”

Miller spreekt de menigte toe: “Het zeewater kookt hier in de zon als op een vuur en hier stroomt het heerlijk zoete en koele water uit. De hersens van de baas werken op volle toeren. Zijn gedachten gaan snel en hij denkt veel na. Onze baas vermorzelt de woestijn als een slang.” En verder: “Wie heeft deze machine bedacht? Lenin! En onze baas, de helper van Lenin. En wij.”

Historische waarde
Ondanks dat de film overduidelijk bol staat van de propaganda, is-ie vanwege zijn historische waarde het bekijken meer dan waard. Ik kan de kijkers ook aanraden om het boek van Paustovski ernaast te lezen.

Paustovski heeft ook in dat boek natuurlijk concessies moeten doen. Geen letter over de werkkampen die werden opgericht om dit soort projecten af te ronden, bijvoorbeeld.

Maar het is bovenal een prachtige collage geworden van reisverslagen, natuur- en kustbeschrijvingen en landschapsschilderingen met boeiende verslagen van kleurrijke en eigenzinnige geologen, wetenschappers, ontdekkingsreizigers, zeelui, expeditieleiders en partijleden.

Door Gijs Freriks.